میدونم که میتونم

یاد حرف‌های رامبد جوان می‌افتم که می‌گفت هیچ‌وقت دلش نخواسته شاملو را از نزدیک ببیند؛ شاملوی بزرگ را. با این که چندبار هم فرصت‌اش پیش آمده، نخواسته برود جلو و استاد را ببیند. با همان لحن شیرین می‌گوید: «باید می‌رفتم جلو چی می‌گفتم؟ که استاد خیلی شعرهای شما را دوست دارم؟ که من یکی از طرفدارهای شما هستم؟ چه حرف‌های مبتذلی. فکر کن چقدر از این حرف‌ها شنیده. بعد فکر کن جلوی تو راه می‌رود و اخلاق‌اش هم شاید خوب نباشد، و همه افسانه‌ای که تو در ذهن‌ات ساخته‌ای خراب شود...» البته من از روح شاملوی بی‌همتا عذر می‌خواهم که یاد او را در چنین مطلبی زنده کردم. جایی که قرار است از یکی از ستاره‌های سینمای رقت‌انگیز ایران بنویسم.

ستاره! سوپر استار! بعضی وقت‌ها فکر می‌کنی بهتر است این ستاره‌ها را هیچ‌وقت از نزدیک نبینی، بگذاری همان تصویری که ازشان در ذهن داری حفظ شود. همان تصویری که پرده سینما یا توجه عامه از یک شخصیت خلق می‌کند. بعد فکر کن می‌روی می‌نشینی با آقای ستاره گفت‌و‌‌گو کنی، کسی که قرار است تجسم آرزوهای این همه جوان باشد و آن‌وقت... ستاره که شروع به صحبت می‌کند یاد همه آن دخترکانی می‌افتی که تا تصویرش روی پرده می‌آید برایش جیغ می‌کشند و چشم‌هایشان پر از اشک می‌شود. فکر می‌کنی اگر اینجا بودند و ستاره آرزوهایشان را می‌دیدند چی ممکن بود بگویند. ستاره‌ای که احتمالا همه خوانده‌هایش به چندتا فیلمنامه (چه فیلمنامه‌های وزین و عمیقی هم!) خلاصه می شود، اما می‌خواهد حرف‌های فلسفی بزند. ستاره‌ای که خود را یکی از ذخایر عالم خلقت می‌داند، دلش می‌خواهد داد دل از همه آنها که به رسمیت نمی‌شناسندش بگیرد، اما کو جسارت. همین هم می شود که بعد وقتی مصاحبه را خواند ناگهان به صرافت می‌افتد، آن را تکذیب کند و اجازه چاپ ندهد. آقای ستاره، چهره پرفروش سینمای ایران که می‌تواند کسانی را ترغیب کند تا برایش همه سوال و جواب‌های مصاحبه‌های مکتوب را آماده کنند، به جایش یادداشت بنویسند و برای روزنامه‌ها بفرستند و خلاصه فضایی بسازند تا او، همچنان که با دوستان به ضیافت است، شانی از روشنفکری نیز داشته باشد. ستاره‌ای که من دیدم اما، برای همین‌جا خوب است که هیچ رسانه‌ای او را به حرف‌زدن وانمی‌دارد، هیچ میکروفونی مقابل‌اش گرفته نمی‌شود و هیچ دوربینی نیست که حاشیه‌ها را به ثبت برساند. در این فضاست که می‌شود بی‌دست به قلم بردنی مقاله نوشت و بی‌نیازی به تجربه و آشنایی، یک‌شبه روزنامه‌نگار شد و از مد گرفته تا محصولات فرهنگی، از تربیت کودک گرفته تا همه چیز، پیشنهاداتی به خلق‌الله داد. ملتی که نمی‌دانند پشت تصویر ستاره چه در گذر است.

آخر سر یاد حرف‌های مارلون براندوی کبیر می‌افتم که گفته بود: «ستاره سینما آدم مهمی نیست. فروید، گاندی و مارکس آدم‌های مهمی هستند. بازیگری سینما کاری کسالت‌بار و بچگانه است و بیش از آن هیچ.» و تازه فکر کن کسی که اینها را گفته خودش چه غولی بوده. فکر کن ستاره ما اگر اینها را بشنود (تازه به شرطی که فروید و بقیه را بشناسد) چه حالی می‌شود. آن وقت من از براندو و فروید و مارکس و گاندی و شاملو و رامبد جوان عزیزم عذر می‌خواهم که در این مطلب یادشان رفت. به خاطر ستاره است دیگر

شکلات شیرین

جایگاه و موقعیت محمدرضا گلزار در سینمای ایران را چگونه باید ارزیابی کرد؟ با همه سرک کشیدن‌های او در حوزه‌های مختلفی که حالا کار به مربیگری والیبال هم رسیده است او بیش از هر چیز ستاره سینماست. ستاره‌ای خوش‌سیما که حضورش در هر فیلمی (واقعا هر فیلمی) می‌تواند به سازندگانش اطمینان بدهد که گیشه‌ای مطمئن در انتظارشان است. محمد‌رضا گلزار ستاره بی‌گفت‌وگوی سینمای ایران در دهه 80 است. بازیگری که موقعیتش با فردین ستاره سینمای عامه‌پسند دهه چهل مقایسه شده و اتفاقا سنگین‌ترین شکستش هم با حضور در بازسازی فیلمی از فردین رقم خورده است. شکست «گل‌ یخ» در این سال‌ها برای گلزار تکرار نشده است؛ هر چند که او در فیلم‌های بدتر از این ساخته پور‌احمد هم ظاهر شده، اما گویا تماشاگر این سال‌ها، کنجکاوی غریبی برای دیدن هر فیلمی را دارد که او در آن جلوی دوربین رفته باشد. فیلم‌های زیادی را می‌توان نام برد که بدون او، با فروشی پایین از پرده خداحافظی می‌کرده‌اند. طبیعی است که هر وقت از او استفاده هوشمندانه‌تر (آتش‌بس) یا فرصت‌طلبانه‌تری (توفیق اجباری) صورت گرفته، رکورد فروش هم جابجا شده ولی در کل حتی در نقش‌های نابجا (تله) و کم‌مایه (کلاغ پر) هم او توانسته تماشاگر را به سالن بکشاند. «مجنون لیلی» آخرین فیلم گلزار که روی پرده رفت، فروشش را قطعا مدیون اوست و دلیل این که به اندازه مثلا «دایره زنگی» نفروخت، این بود که تماشاگر با توجه به حضور کم گلزار، احساس کم‌فروشی می‌کرد.

وضع گلزار شبیه تیم سرخ‌پوش محبوب پایتخت است که حتی در روزهایی هم که خوب بازی نمی‌کند می‌تواند در یک روز غیر تعطیل وسط هفته، 50 هزار تماشاگر را به استادیوم بکشاند. در این سال‌ها، گلزار چنین جایگاهی داشته است. شاید بازی در فیلم مهرجویی یا بیضایی، می‌توانست شانیت گلزار را بالاتر ببرد ولی فارغ از فرصت‌های از دست رفته، او در شرایط فعلی هم به‌عنوان یکی از ارکان سینمای بدنه، چهره‌ای مهم، بحث‌‌بر‌انگیز و قابل مطالعه است. در سینمای ایران، آن هم در روزهایی که بحران اقتصادی بیشتر از گذشته تهدیدش کرده، گلزار یکی از ابزارهای مهم جذب مخاطب است. سینمایی که البته از تبدیل شدن به صنعتی سرگرمی‌ساز فاصله‌ای بعید دارد. دقیقا به همین دلیل است که مهم‌ترین ستاره پولسازش بیشتر در فیلم‌هایی ظاهر شده که کیفیتی زیر استاندارد دارند. هرچند به‌نظر می‌رسد که برای تماشاگر دیدن آقای ستاره‌ روی پرده سینما، بیش از هر چیز دیگر اهمیت دارد. این که چنین موقعیتی تا چه اندازه می‌تواند دوام بیاورد البته بحث دیگری است. به خصوص اینکه سینمای ایران نشان داده که توانایی به هرز کشاندن هر قابلیتی را دارد.

در جایگاه یک ستاره، گلزار مرد بی‌گفت‌وگوی سینمای ایران است. با سیمایی جذاب و چهره‌ای شیرین که به کام تماشاگر امروز خوش آمده است. با تمام تفاوت‌های طیف مخاطبان فردین در دهه 40 و گلزار دهه 80، نمی‌توان از این نکته گذر کرد که شرایط نامطلوب اقتصادی توده‌ها، در گرایش بیشتر به سینمای عامه‌پسند نقش مهم و موثر داشته است. وقتی چهره واقعیت بیرونی تلخ است، طبیعی است که تماشاگر به چهره‌های شیرین و برخوردار از نوعی معصومیت گرایش داشته باشد. بی‌جهت نیست که گلزار هم مانند فردین، حاضر به بازی در نقش منفی نشده و نخواسته چهره مثبت و رویایی خود را در ذهن دوستدارانش مخدوش کند. اگر فردین کارگر الکی‌خوش و بی‌سواد جنوب شهری سینمای فارسی بود و گلزار جوان اتو‌کشیده و تحصیل‌کرده (و اغلب هم دکتر و مهندس) سینمای عامه‌پسند است، چندان اهمیت ندارد؛ مهم این است که هر دو خوش قلب و مهربان هستند. دنیای سینمای عامه‌پسند ایران بسیار ساده است و قهرمانانش نیز از این سادگی برخوردارند؛ همچنان که مشکلات سر راه قهرمان ساده‌اند یا دست‌کم با راه‌حل‌های ساده می‌توان آن‌ها را مرتفع کرد. چنان که فیلمی چون «غزل» در کارنامه فردین استثنا بود، فیلم تلخ «بوتیک» هم دیگر برای گلزار تکرار نشد. بزنگاه‌‌هایی این چنین نشان می‌دهد که ستاره می‌تواند از قالب‌های کلیشه‌ای خود خارج شود. چهره متفکر و اندوهگین گلزار در «بوتیک» در هیچ فیلم دیگرش تکرار نشد. به این دلیل ساده که سینمای بدنه ایران از او«کما» و «آتش‌بس»‌ می‌خواهد. چونان مشکلاتی که شیرینی‌‌‌اش به مذاق تماشاگر خوش بیاید، نه قهوه‌ای تلخ که هوشیارش کند. می‌شود امیدوار بود که گلزار در ادامه مسیرش جایی هر چند اندک برای بازی در نقش‌های متفاوت باقی بگذارد ولی واقعیت این است که باید او را در جایگاهی که قرار دارد پذیرفت و تحلیل کرد. خودش هم نشان داده که محبوبیت میان عامه مردم و پول‌سازی در گیشه را به کسب شان و اعتبار هنری ترجیح می‌دهد. در مقام مقایسه اگر بهرام رادان بازیگر بسیار بهتری است و نوع دیگری از سینما را نمایندگی می‌کند، به شهادت آمار فروش فیلم‌هایشان از محبوبیت گلزار فاصله‌ای قابل توجه دارد. فیلم‌های رادان هر گاه که موضوع جذاب و بحث‌‌برانگیزی داشته‌اند، فروش خوبی داشته و هرگاه چنین نبوده خبری از گیشه پررونق نبوده است. درحالی که در این سال‌ها، گلزار در ضعیف‌ترین و زیر استانداردترین فیلم‌های سینمای ایران هم عاملی برای فتح گیشه بوده است، تماشاگر رادان «ازدواج صورتی» را نمی‌پذیرد و فیلم شکست سنگینی در گیشه می‌خورد ولی گلزار در فیلم‌هایی در حد «ازدواج صورتی» و حتی شاید چند پله پایین‌تر از این فیلم هم باعث تضمین گیشه شده است.

گلزار می‌تواند در همین مسیر و با همین شمایل ستاره‌گون، انتخاب‌های بهتری داشته باشد. خیلی از بازیگران محبوب دهه‌های گذشته با افتادن در دام کلیشه‌ها، موقعیت خود را از کف دادند. در مورد گلزار شاید این اتفاق به سادگی رخ ندهد. در شرایط فعلی شاید مهم‌ترین کار این باشد که سینمای ایران از یکی از معدود نشانه‌های جذب مخاطب خود مراقبت بیشتری کند. مرد فاتح گیشه‌ها، حتی اگر نخواهد فیلم خوب بازی کند، می‌تواند همچنان به سرپا نگه داشتن سینمای نحیف بخش خصوصی کمک کند. خودش هم نشان داده که به ایفا کردن چنین نقشی راضی است. اگر حاشیه‌ها اجازه داد و اگر دستمزدهای وسوسه‌‌برانگیز گذاشت، شاید وقتی دیگر بتوانیم او را در فیلم‌های متفاوت هم مشاهده کنیم. در شرایط فعلی اما باید به همین شیرینی شکلات قناعت کنیم